سوره حشرسوره حشر، پنجاه ونهمین سوره قرآن کریم در ترتیب مصحف و یکصدویکمین سوره در ترتیب نزول می‌باشد. فقهاء از آن در باب صلات نام برده اند. فهرست مندرجات۲ - وجه تسمیه سوره حشر ۲.۱ - سوره النضیر ۳ - محتوای آیه دوم ۴ - محتوای آیه ششم وهفتم ۴.۱ - فییء و مصرف آن ۴.۲ - اصول اقتصادی اسلام ۴.۳ - وجوب اطاعت از پیامبر ۵ - محتوای آیات هشتم تا دهم ۶ - محتوای آیات یازدهم تا هفدهم ۶.۱ - ترغیب به مبارزه ۶.۲ - تشبیه منافقان به شیطان ۷ - محتوای هفت آیه پایانی ۷.۱ - عظمت و تأثیر قرآن ۷.۲ - اسماء حسنای الهی ۸ - ارتباط با سوره های قبل و بعد ۹ - فضیلت سوره حشر ۱۰ - فهرست‌منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منابع ۱ - مشخصات سوره حشراین سوره پس از سوره بینه و پیش از سوره نصر نازل شده است. [۱]
مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۰ـ۱۲، قاهره: مکتبةالخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۲]
محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۴، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
دارای ۲۴ آیه است و مفسران درباره مدنی بودن آن اتفاق نظر دارند. [۳]
طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۵۵۸.
[۴]
ابن عطیه، المُحَرّرالوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج۱۵، ص۴۵۹، ج ۱۵، (رباط) ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۵]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۸، ص۱، ج ۹، جزء۱۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
نام سوره از آیه دوم آن گرفته شده است.۲ - وجه تسمیه سوره حشرحشر در لغت به معنای گردآوردن همراه با راندن [۶]
ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ذیل «حشر».
[۷]
حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲.
یا بیرون کردن گروهی از خانه هایشان به منظور شرکت در جنگ و مانند آن [۸]
حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «حشر»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ش).
است و در آیه دوم این سوره به بیرون راندن یهودیان قبیله بنی نضیر از سرزمینشان اشاره دارد.۲.۱ - سوره النضیربنابر روایتی، ابن عباس ــ برای این‌که گمان نشود منظور از حشر در این سوره قیامت است [۹]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، ج ۸، ص۵۱۰، مصر ۱۳۴۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۲.
ــ این سوره را « النَضیر » نامیده است. بخاری ، ابن عربی ، طبرسی و سیوطی نام سوره را در روایت مورد استناد، « بنی النَّضیر » آورده اند. [۱۰]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۶، ص۵۸، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
[۱۱]
ابن عربی مالکی، احکام القرآن، ج۱، ص۱۷۶۴، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت: دارالجیل.
[۱۲]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۸۷.
[۱۳]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
در دسته بندی سوره ها، این سوره را در شمار « ممتحنات » و « مسبّحات » و «سُوَر مفصّل قرآن» آورده اند. [۱۴]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، ج۱، ص۲۲۱، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۱۵]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، ج۱، ص۲۲۴، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
[۱۶]
محمود رامیار، ج۱، ص۳۶۰، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۱۷]
محمود رامیار، ج۱، ص۵۹۵-۵۹۶، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳ - محتوای آیه دومدر آیه دوم این سوره، اشاره شده است که خدا قبیله بنی نضیر را، در پی پیمان شکنی ایشان، از مدینه اخراج کرد. [۱۸]
علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ج۱، ص۲۹۷ـ ۲۹۸، بیروت ۱۹۸۵.
[۱۹]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه دوم سوره «حشر».
اگرچه مفسران درباره معنای «اَوَّلِ الْحَشْر» در این آیه اقوال متعددی ذکر کرده اند، [۲۰]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه دوم سوره «حشر».
[۲۱]
محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، ذیل آیه دوم سوره «حشر»، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۲۲]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه دوم سوره «حشر»، ج ۹، جزء۱۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
به نظر می‌رسد که منظور از آن یا اولین اخراج یهود از جزیرة العرب [۲۳]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه دوم سوره «حشر».
[۲۴]
محمدحسین فضل اللّه، من وحی القرآن، ذیل آیه دوم سوره «حشر»، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
یا اخراج یهود در آغاز اجتماع و صف کشی در مقابل مسلمانان و اشاره به قدرت الهی [۲۵]
محمد جمال الدین قاسمی، تفسیرالقاسمی، ذیل آیه دوم سوره «حشر»، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۶]
ابن عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر، ذیل آیه دوم سوره «حشر»، تونس ۱۹۸۴.
است.طبق این آیه، هیچ یک از دو گروه مؤمن و کافر در ابتدا گمان نمی‌کرد چنین امری محقق شود، اما خدا ترس را بر دل های کافران (یهودیان بنی نضیر) افکند، به گونه ای که خانه هایشان را با دست خودشان و مؤمنان تخریب کردند. ۴ - محتوای آیه ششم وهفتمدر آیه ششم و هفتم این سوره حکم اموالی را بیان می‌کند که از یهود بنی نضیر پس از ترک مدینه، برجای مانده و از آن‌ها به « فییء » تعبیر کرده است. ۴.۱ - فییء و مصرف آنبا توجه به آیات ششم یا دهم این سوره و تفسیر این آیات، «فییء» مالی است که بدون جنگ و خونریزی به مسلمانان می‌رسد و این اموال متعلق به خدا ، پیامبر ، ذی القربی ، یتیمان ، بینوایان و در راه ماندگان است و در آیات هشتم تا دهم، مهاجران ، انصار و کسانی که بعد از آنان یا بعد از هجرت اسلام آورده‌اند و استطاعت مالی ندارد، را از سهم داران این اموال برشمرده است. [۲۷]
طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۸-۱۰ سوره «حشر».
[۲۸]
ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۸-۱۰ سوره «حشر»، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش.
[۲۹]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه ۸-۱۰ سوره «حشر»، ج ۹، جزء۱۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
[۳۰]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۸-۱۰ سوره «حشر».
بنابر منابع فقهی ، تقسیم این اموال بین افراد نام برده شده در آیه در حیات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم برعهده ایشان و پس از آن حضرت برعهده جانشینان ایشان است. [۳۱]
سعیدبن هبةاللّه قطب راوندی، فقه القرآن، ج۱، ص۲۵۰، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۵.
[۳۲]
احمدبن محمد مقدس اردبیلی، زبدةالبیان فی احکام القرآن، ج۱، ص۲۱۴، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران.
۴.۲ - اصول اقتصادی اسلامسید قطب ، مفسر معاصر مصری، درباره آیه هفتم این سوره اظهارنظر کرده که این آیه، از مهم ترین اصول اقتصادی اسلام است و در آن برای مالکیت فردی ــ که در اسلام به رسمیت شناخته شده ــ حد و مرز تعیین می‌کند و آن این است که دارایی های جامعه اسلامی، در حالی که نیازمندان به آن احتیاج دارند، نباید در دست ثروتمندان انباشته گردد. [۳۳]
سیدقطب، فی ظلال القرآن، ذیل آیه ۷ سوره «حشر»، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
۴.۳ - وجوب اطاعت از پیامبرمفسران شیعه نیز در تفسیر این آیه که در آن آمده: «وَمَا أتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»، آن را منحصر به بحث فییء ندانسته بلکه آن را به وجوب التزام به تمام اوامر پیامبر تعمیم داده اند. [۳۴]
طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۷ سوره «حشر».
[۳۵]
ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۷ سوره «حشر»، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش.
علاوه بر این، طباطبائی [۳۶]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۷ سوره «حشر».
افزون بر لزوم تبعیت از اوامر تشریعی ، از این آیه لزوم پیروی از اوامر ولایی پیامبر را نیز نتیجه گرفته است.در احادیث منقول از امامان شیعه، علیهم‌السلام نیز شده که این آیه ناظر به تفویض امر دین به پیامبر و از طریق ایشان به امامان اهل بیت است. [۳۷]
کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۸.
۵ - محتوای آیات هشتم تا دهمعلاوه بر این، در آیه هشتم تا دهم سوره حشر، به ترتیب، از مهاجران و انصار و مؤمنانی که پس از آنان می‌آیند، با اوصافی مدح آمیز یادشده و به مصادیقی از پیوند عاطفی و محبت آمیز بین این سه گروه اشاره شده است، از جمله این‌که انصار مهاجران را بر خودشان نیز ترجیح داده‌اند و مؤمنانی که در پی این دو گروه می‌آیند، از خدا می‌خواهند که کینه اهل ایمان را در دل آن‌ها قرار ندهد. ۶ - محتوای آیات یازدهم تا هفدهمآیه های یازدهم تا هفدهم، سیمای منافقانی را ترسیم می‌کند که به گروهی از کافران اهل کتاب وعده یاری و همراهی دادند. در این آیات منظور از منافقان، عبداللّه بن اُبیّ و اطرافیان او و مراد از کافرانِ اهل کتاب، همان قبیله بنی نضیر است. [۳۸]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۱-۱۷ سوره «حشر».
[۳۹]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۱-۱۷ سوره «حشر».
در این ماجرا، برخی از منافقان مدینه به یهودیان بنی نضیر وعده دادند که درصورت خروج ، به همراه آنان خارج خواهند شد و درصورت بروز درگیری، به آنان یاری خواهند رساند. اما قرآن اهل نفاق را افرادی دروغگو می‌شمارد که به وعده خود عمل نمی‌کنند، چرا که از روی نادانی، از بندگان خدا بیش از خدا هراس دارند. ۶.۱ - ترغیب به مبارزهمنظور از عبارت «تَحسَبُهُمْ جَمیعآ وَ قُلُوبُهُمْ شَتّی» نیز، که برای ترغیب مؤمنان به مبارزه، در آیه چهاردهم آمده است، [۴۰]
محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آیه ۱۴ سوره «حشر»، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۱]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه ۱۴ سوره «حشر»، ج ۹، جزء۱۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
[۴۲]
محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل آیه ۱۴ سوره «حشر»، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
یا همین افراد منافق [۴۳]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۴سوره «حشر».
یا منافقان و بنی نضیر باهم [۴۴]
محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، ذیل آیه ۱۴ سوره «حشر»، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۴۵]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه ۱۴ سوره «حشر»، ج ۹، جزء۱۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
[۴۶]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۴سوره «حشر».
است. [۴۷]
ابن عطیه، المُحَرّرالوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ذیل آیه ۱۴ سوره «حشر»، ج ۱۵، (رباط) ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۴۸]
ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۴ سوره «حشر»، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش.
این عبارت را در شمار مَثَل های (امثال) قرآن آورده اند. [۴۹]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۴، ص۵۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۶.۲ - تشبیه منافقان به شیطاندر آیه شانزدهم، خُلف وعده و فریب منافقان در حق یهودیان بنی نضیر به عمل شیطان در فریفتن انسان و دعوت او به کفر و تنها گذاشتن او به هنگام حاجت تشبیه شده است. مراد از شیطان و انسان در این آیه، جنس آن دو است، [۵۰]
ابن عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر، ذیل آیه ۱۶ سوره «حشر»، تونس ۱۹۸۴.
[۵۱]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۶ سوره «حشر».
[۵۲]
ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ذیل آیه ۱۶ سوره «حشر»، چاپ علی شیری، بیروت.
به این معنا که خلف وعده منافقان در این ماجرا، همانند فریب های همیشگی شیطان با وعده های دروغینش است که از این طریق انسان را به کارهای ناصواب تشویق می‌کند.برخی از مفسران براساس روایاتی ، مراد از این تمثیل را اشاره به داستان عابدی با نام « برصیصا » یا ماجرای جنگ بدر می‌دانند. [۵۳]
طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۶ سوره «حشر».
[۵۴]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۱۶ سوره «حشر».
[۵۵]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه ۱۶ سوره «حشر»، ج ۹، جزء۱۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
[۵۶]
المُحَرّرالوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱۵، (رباط) ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۵۷]
محمدحسین فضل اللّه، من وحی القرآن، ذیل آیه ۱۶ سوره «حشر»، نقد روایات راجع به برصیصا، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۷ - محتوای هفت آیه پایانیدر هفت آیه پایانی ــ که در حکم نتیجه آیه های پیشین است [۵۸]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۲۱۶.
ــ مؤمنان به پارسایی و توشه گیری برای روز واپسین و اندیشیدن درباره آن فراخوانده شده‌اند و به آنان هشدار داده شده است که مبادا خدا را فراموش کنند، چرا که خدافراموشی به خودْفراموشی می‌انجامد.۷.۱ - عظمت و تأثیر قرآنآیه بیست ویکم، به شکلی تمثیلی، بیانگر ارجمندی و عظمت قرآن و تأثیر عمیق موعظه‌ها و هشدارهای آن است، به گونه ای که اگر بر کوه با همه استواری و بزرگی آن نازل می‌شد، سرفرود می‌آورد و از خشْیت الهی از هم می‌شکافت. غرض از این تمثیل، توبیخ انسان به سبب قساوت قلب و خاشع نبودنش به هنگام تلاوت آیات قرآن است، [۵۹]
زمخشری، الکشاف عن حقیقة التنزیل، ذیل آیه ۲۱ سوره «حشر».
[۶۰]
ابوحیان غرناطی، تفسیر النهر الماد من البحر المحیط، ذیل آیه ۲۱ سوره «حشر»، چاپ بوران ضناوی و هدیان ضناوی، بیروت (۱۴۰۷/ ۱۹۸۷).
[۶۱]
محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ذیل آیه ۲۱ سوره «حشر»، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
چرا که او به دلیل برخورداری از قوه عقل ، در تأثیرپذیری از قرآن و خشوع و خشیت در برابر، از جمادات شایسته تر خداست. [۶۲]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۲۱ سوره «حشر».
[۶۳]
ابوحیان غرناطی، تفسیر النهر الماد من البحر المحیط، ذیل آیه ۲۱ سوره «حشر»، چاپ بوران ضناوی و هدیان ضناوی، بیروت (۱۴۰۷/ ۱۹۸۷).
استعاره شکاف برداشتن سنگ یا کوه از هیبت امری عظیم و تشبیه قلب قاسی به سنگ، در کلام ادبیِ بیشتر ملت ها، از جمله در عهد عتیق نیز [۶۵]
عهد عتیق، کتاب مقدس، ۱۹:۱۱.
آمده است. [۶۶]
علی اصغر حکمت، امثال قرآن: فصلی از تاریخ قرآن کریم، ج۱، ص۳۱۸ـ۳۱۹، تهران ۱۳۳۳ش.
۷.۲ - اسماء حسنای الهیدر سه آیه پایانی سوره، خدا با اوصاف متعددی ــ نظیر قُدّوس (مبرا از هر عیب و نقص)، سَلام ( سلامت یا سلامتی بخش)، مؤمن (ایمنی بخش یا تصدیق کننده فرستادگان خود)، مُهَیمِن (شاهد یا نگهبان ) و متکبر (شایسته عظمت و دارای کبریا ) ــ معرفی گردیده [۶۷]
زمخشری، الکشاف عن حقیقة التنزیل، ذیل آیه ۲۲-۲۴ سوره «حشر».
[۶۸]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۲۲-۲۴ سوره «حشر».
[۶۹]
ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، ذیل آیه ۲۲-۲۴ سوره «حشر»، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش.
[۷۰]
محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه ۲۲-۲۴ سوره «حشر»، معانی گوناگون صفات و اسماء الهی این سوره، ج ۹، جزء۱۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش.
و به دنبال آن دارای نام های نیک ( اَلاَسماءُ الْحُسنی ) دانسته شده است.۸ - ارتباط با سوره های قبل و بعدوجه ارتباط و مناسبت سوره حشر با سوره قبلی ( سوره مجادله ) و سوره بعدی آن ( سوره ممتحنه )، را وجود موضوعات مشترک و مشابه در این سوره دانسته اند. [۷۱]
ابوحیان غرناطی، تفسیر النهر الماد من البحر المحیط، ج۲، قسم ۲، ص۱۰۸۲، چاپ بوران ضناوی و هدیان ضناوی، بیروت (۱۴۰۷/ ۱۹۸۷).
[۷۲]
ابوحیان غرناطی، تفسیر النهر الماد من البحر المحیط، ج۲، قسم ۲، ص۱۰۹۱، چاپ بوران ضناوی و هدیان ضناوی، بیروت (۱۴۰۷/ ۱۹۸۷).
[۷۳]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
[۷۴]
محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ج۲۸، ص۳۸، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
[۷۵]
محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ج۲۸، ص۶۵، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
برخی نیز آیه نخست و آیه پایانی این سوره را دارای هماهنگی می‌دانند، زیرا هر دو درباره تسبیح خداوند است. [۷۶]
سیدقطب، فی ظلال القرآن، ج۸، جزء۲۸، ص۳۲، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷.
[۷۷]
طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۲۰۱.
[۷۸]
سعید حَوّی، الاساس فی التفسیر، ج۱۰، ص۵۸۱۳، ج ۱۰، (قاهره) ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
۹ - فضیلت سوره حشردر روایات به تلاوت سوره حشر سفارش [۷۹]
کشف الغطاء ج۳، ص۴۷۴.
و قرائت آن در نماز استخاره وارد شده است. خواندن بخش پایانی (آیات ۲۱ تا آخر) سوره حشر در رکعت هشتم نافله ظهر همراه سوره اخلاص مستحب است. [۸۱]
کشف الغطاء ج۳، ص۴۸۰.
برخی آثار و پاداش های تلاوت این سوره، به ویژه آیه های پایانی آن، در احادیث و کتاب های تفسیر ذکر شده است. [۸۳]
طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۳۸۴.
[۸۸]
مجلسی، بحارالانوار، ج۸۹، ص۳۰۸ـ ۳۱۰.
[۸۹]
محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی، خواصّ الآیات و خواصّ تمامی سوره های قرآن کریم، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۳، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ش.
۱۰ - فهرست‌منابع(۱) عهد عتیق، کتاب مقدس. (۲) محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی، خواصّ الآیات و خواصّ تمامی سوره های قرآن کریم، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ش. (۳) محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی. (۴) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، مصر ۱۳۴۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۲. (۵) ابن عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴. (۶) ابن عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت: دارالجیل. (۷) ابن عطیه، المُحَرّرالوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱۵، (رباط) ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. (۸) ابن فارس، معجم مقاییس اللغة. (۹) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، چاپ علی شیری، بیروت. (۱۰) ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش. (۱۱) ابوحیان غرناطی، تفسیر النهر الماد من البحر المحیط، چاپ بوران ضناوی و هدیان ضناوی، بیروت (۱۴۰۷/ ۱۹۸۷). (۱۲) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، چاپ افست بیروت. (۱۳) حرّعاملی، وسائل الشیعة. (۱۴) علی اصغر حکمت، امثال قرآن: فصلی از تاریخ قرآن کریم، تهران ۱۳۳۳ش. (۱۵) سعید حَوّی، الاساس فی التفسیر، ج ۱۰، (قاهره) ۱۴۱۲/۱۹۹۱. (۱۶) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ش). (۱۷) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ ش. (۱۸) محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۱۹) زمخشری، الکشاف عن حقیقة التنزیل. (۲۰) سیدقطب، فی ظلال القرآن، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷. (۲۱) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش. (۲۲) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷. (۲۳) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن. (۲۴) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن. (۲۵) طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن. (۲۶) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن. (۲۷) حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲. (۲۸) محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۲۹) محمدحسین فضل اللّه، من وحی القرآن، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۳۰) محمد جمال الدین قاسمی، تفسیرالقاسمی، المسمی محاسن التأویل، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۳۱) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۹، جزء۱۸، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ش. (۳۲) سعیدبن هبةاللّه قطب راوندی، فقه القرآن، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۵. (۳۳) کلینی، الکافی. (۳۴) مجلسی، بحارالانوار. (۳۵) احمدبن محمد مقدس اردبیلی، زبدةالبیان فی احکام القرآن، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران. (۳۶) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبةالخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۳۷) علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت ۱۹۸۵. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منابعفرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۳۰۶. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره حشر»، شماره۶۲۶۵. |